Ceza muhakemesi hukukunda, şüpheli veya sanığın özgürlüğünü kısıtlayan en önemli koruma tedbirlerinden biri yakalama ve gözaltına alma kurumlarıdır. Bu tedbirler, toplum düzenini, kamu güvenliğini ve adaletin gerçekleşmesini sağlamak amacıyla, sıkı şartlara bağlanmış şekilde uygulanır.
Özgürlük en temel insan haklarından biridir. Bu nedenle, yakalama ve gözaltı kararları hem Anayasa hem de Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) hükümleriyle düzenlenmiş; keyfî uygulamaların önüne geçilmesi için birçok güvenceler getirilmiştir.
Yakalama Nedir?
Yakalama, hâkim kararı olmaksızın, şüpheli veya sanığın özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanmasıdır. CMK md.90’a göre; suçüstü hâlinde veya gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda, kolluk görevlileri veya bazı hâllerde herkes tarafından yakalama yapılabilir.
Yakalamanın temel amacı, şüphelinin kaçmasını önlemek, delilleri karartmasını engellemek ve soruşturmanın sağlıklı yürütülmesini sağlamaktır.
Yakalamanın Şartları
- Suçüstü hâlinin varlığı,
- Hakkında yakalama emri çıkarılan kişi,
- Gecikmesinde sakınca bulunan hâller.
Bu şartlar dışında yapılan yakalamalar hukuka aykırı kabul edilir.
Gözaltına Alma Nedir?
Gözaltı, yakalanan kişinin, soruşturmanın sağlıklı yürütülebilmesi amacıyla, Cumhuriyet savcısının emriyle geçici olarak özgürlüğünden yoksun bırakılmasıdır.
Yakalama, birkaç saatlik bir tedbir olabilirken; gözaltı, daha uzun süreli bir kısıtlama anlamına gelir.
Gözaltı Kararı Kim Tarafından Verilir?
- Cumhuriyet savcısının yazılı emri gerekir.
- Suçüstü hâllerinde kolluk gözaltına alma işlemi başlatabilir; ancak derhâl Cumhuriyet savcısına bildirmek zorundadır.
Gözaltı Süresi
CMK md.91’e göre:
- Bireysel suçlarda: Gözaltı süresi en fazla 24 saattir.
- Toplu suçlarda: Savcının kararıyla bu süre 48 saat olabilir. Hâkim onayıyla en fazla 4 güne kadar uzatılabilir.
Süre, kişinin fiilen özgürlüğünün kısıtlandığı andan itibaren başlar.
Yakalama ve Gözaltı Kararının Hukuki Dayanakları
- Anayasa md.19: Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı düzenlenmiştir. Yakalama ve gözaltı yalnızca kanunla öngörülen hâllerde uygulanabilir.
- CMK md.90-97: Yakalama, gözaltı ve ifade alma süreçlerini ayrıntılı olarak düzenler.
- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) md.5: Özgürlük ve güvenlik hakkını güvence altına alır; yakalama ve gözaltı hâllerini sınırlandırır.
Yakalama ve Gözaltında Haklar
Yakalanan veya gözaltına alınan kişinin birtakım temel hakları vardır. Bu hakların ihlali hem işlemi hukuka aykırı kılar hem de devletin sorumluluğunu doğurur.
- Yakalanma nedenini öğrenme hakkı,
- Yakınlarına haber verilmesi hakkı,
- Müdafi (avukat) yardımı alma hakkı,
- Susma hakkı,
- Sağlık kontrolünden geçme hakkı,
- Hâkim önüne çıkarılma hakkı.
Yakalama ve Gözaltına Karşı Başvuru Yolları
CMK md.91 ve 98 gereğince, kişi veya avukatı şu yollara başvurabilir:
- Sulh Ceza Hakimliğine Başvuru: Hukuka aykırı yakalama veya gözaltı işlemlerinin iptali için yapılır.
- Tazminat Davası: Haksız yakalama veya gözaltı hâlinde, kişi maddi ve manevi tazminat talep edebilir (CMK md.141).
Yakalama ve Gözaltı Arasındaki Farklar
Ceza muhakemesi hukukunda yakalama ve gözaltı, şüpheli veya sanığın özgürlüğünü sınırlayan önemli koruma tedbirlerindendir. Her iki tedbir de kişi hürriyetine müdahale ettiği için kanunla sıkı şekilde düzenlenmiştir. Ancak yakalama ile gözaltı birbirinden farklıdır ve bu iki kavram çoğu zaman karıştırılmaktadır.
Yakalama, ani gelişen durumlarda uygulanan kısa süreli bir tedbirdir. Suçüstü halinde herkesin yakalama yetkisi vardır. Bunun dışında kolluk görevlileri, Cumhuriyet savcısı veya hâkim de yakalama kararı verebilir. Yakalamanın amacı, şüphelinin kaçmasını önlemek ve soruşturma makamlarına teslimini sağlamaktır. Yakalanan kişi en kısa sürede savcıya götürülmeli, aksi halde özgürlük hakkının ihlali gündeme gelir. Yakalamanın hukuki dayanağı CMK m.90’dır.
Gözaltı ise yakalamanın ardından gelen daha uzun süreli bir tedbirdir. Gözaltı kararı yalnızca Cumhuriyet savcısının yazılı emri ile verilebilir. Bu tedbirin amacı, soruşturmanın etkin ve sağlıklı bir şekilde yürütülmesidir. Gözaltı süresi sınırlıdır: tekil suçlarda 24 saat, toplu işlenen suçlarda 48 saat, olağanüstü hâllerde ise 4 güne kadar uzatılabilir. Ayrıca gözaltı kararları hâkim denetimine tabidir. Hukuki dayanağı CMK m.91’dir.
Özetle; yakalama, kısa süreli ve ani bir tedbir iken; gözaltı, savcı emriyle uygulanan ve belirli sürelerle sınırlandırılan bir süreçtir. Yakalama herkes tarafından yapılabilirken, gözaltı yalnızca adli mercilerin yetkisiyle mümkündür.
Bu ayrım, kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkının korunması bakımından hayati öneme sahiptir. Çünkü her iki tedbir de ancak kanunun çizdiği sınırlar içinde uygulanabilir, aksi halde hukuka aykırılık söz konusu olur.
Uygulamada Yakalama ve Gözaltı
Yakalama ve gözaltı kararlarının en sık uygulandığı durumlar:
- Asayiş olayları: Kavga, yaralama, hırsızlık gibi suçüstü hâlleri,
- Terör suçları: Daha uzun süreli gözaltı tedbirleri uygulanabilir,
- Organize suçlar: Delillerin karartılma ihtimali yüksek olduğundan, gözaltı kararı sık kullanılır.
Hukuka Aykırı Yakalama ve Gözaltının Sonuçları
Hukuka aykırı yapılan yakalama ve gözaltı işlemlerinin ciddi sonuçları vardır:
- Delillerin geçersizliği: Hukuka aykırı elde edilen deliller hükme esas alınamaz (CMK md.206).
- Tazminat hakkı: Haksız işleme maruz kalan kişi, devletten maddi ve manevi tazminat isteyebilir.
- Görevi kötüye kullanma suçu: İşlemi yapan kamu görevlisi hakkında ceza sorumluluğu doğabilir.
İzmir’de Avukat Desteğinin Önemi
Yakalama ve gözaltı süreci, kişi özgürlüğünü doğrudan etkilediği için ciddi sonuçlar doğurur. Bu süreçte bir ceza avukatından profesyonel hukuki destek almak, hakların korunması açısından hayati önem taşır.
- Avukat, kişinin haklarının ihlal edilmesini önler,
- Delillerin usule uygun toplanmasını sağlar,
- Gerektiğinde sulh ceza hâkimliğine başvurarak özgürlüğün geri kazanılmasını sağlar.
Sonuç
Yakalama ve gözaltı, ceza muhakemesi hukukunun en önemli koruma tedbirlerindendir. Ancak bu tedbirler, kişilerin özgürlüklerini kısıtladığı için, yalnızca kanunda belirtilen hâllerde ve sıkı güvenceler altında uygulanabilir.
Yakalama, şüphelinin derhâl adalete teslim edilmesini amaçlayan kısa süreli bir tedbirdir. Gözaltı ise savcının emriyle uygulanan daha uzun süreli özgürlük kısıtlamasıdır.
Hukuka aykırı yakalama ve gözaltı işlemleri hem delillerin geçersizliği hem de tazminat hakkı doğurur. Bu nedenle hem kolluğun hem de yargı mercilerinin dikkatle hareket etmesi gerekir.
Vatandaşların ise, böyle bir durumla karşılaştığında haklarını bilmesi ve bir avukattan profesyonel hukuki destek alması, özgürlüklerinin korunması açısından büyük önem taşımaktadır.
İzmir‘de hakkınızda yakalama kararı veya gözaltı kararı varsa veya bu işlemleriniz gerçekleşmişse İzmir ceza avukatı İdil Su Ekmekçi’den hukuki destek alabilirsiniz.